Dûxe da Repùbrica de Zêna

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

A faciâta do Pâxo, sêde do dûxe

O Dûxe (prononçiòu /ˈdyːʒe/) o l'é stæto, da-o 1339 a-o 1797, 'na figûa centrâle do potêre costitoîo inte l'antîga Repùbrica de Zêna. A l'inprinçìpio o dûxe de Zêna o gh'àiva o tìtolo de "ecèlso", che dòppo o l'é vegnûo "ilustrìscimo" ò "ecelentìscimo" e, in sciâ fìn, "serenìscimo prìnçipe", "scignôro" ò "altéssa serenìscima".

O prìmmo dûxe, che alôa o l'êa ancón dîto "dùcca" ò "prìnçipe sovràn", a êse elètto con dignitæ a vìtta, scibén che inta pràtica són duæ de ræo coscì tànto, o l'é stæto o Scimón Bóccanéigra, ciamòu a sta càrega chi a "furô de pòpolo" a-i 23 de dexénbre do 1339. Sta dæta chi a màrca o coménso inte l'antîga repùbrica mainâ de l'etæ di dûxi a vìtta, perîodo ch'o l'é duòu scìnn-a-o 1528, ö sæ quànde l'é comensòu quéllo di dûxi bienâli. O segóndo perîodo, quànde a dignitæ do dûxe a l'êa apónto de duâta bienâle, o l'é andæto avànti scìnn-a quànde l'é chéito o govèrno di dûxi do 1797, co-a prìmma Canpàgna d'Itàlia de Napolión Bonapàrte e a creaçión da nêuva Repùbrica Democràtica Lìgure, ch'a saiâ fîto anéssa a-o Prìmmo Inpêro françéize.

A nòmina do Bóccanéigra, sostegnûa da-a façión di mascheræ da çitæ (alôa dîti inmascaræ), a l'à portòu a l'escluxón di ménbro do partîo di ranpìn da tùtte e càreghe pùbliche. Inte 'n mòddo scìmile, co-i sécoli l'é stæto vietòu a ciù famìgge de lignêua da-a Repùbrica de tùtte dôe e façioìn, de pigiâ pàrte a-e eleçioìn a-o duxægo. Insémme a-a vegnûa do duxægo, s'é svilupòu de nêuve inportànti cazàdde ascì, cómme quélle di Adòrni, di Goàrchi, di Fregôxi e di Montâdi, che vegniàn co-o ténpo a nêuva clàsse dominànte do potêre òligàrchico. Ste cazàdde chi, ciamæ co-o nómme de "Capelàççi", se són mostræ ancón ciù violénte e anbiçiôze de quélle da vêgia nobiltæ, co-i sò ménbri ch'àn de lóngo çercòu de conservâ o sò potêre in sciâ çitæ.

Stöia

Probàbile rafiguraçión do Scimón Bóccanéigra, Palàçio Sàn Zòrzo.

I çìnque perîodi

O perîodo di dûxi, scibén ch'o l'é stæto o ciù inportànte, o corispónde sôlo a doî di çìnque moménti da stöia da Repùbrica de Zêna, segóndo a clàscica spartiçión pe fórma de govèrno:

• Repùbrica di Cónsoi: o coménsa co-o goâgno de l'indipendénsa e a creaçión da Compagna Communis do 1099. O govèrno o l'êa rezûo da cónsoi, de spésso co-ina fórma de diarchîa co-in cónso, quéllo de Stâto, ch'o l'àiva de fonçioìn de direçión politìca e militâre e l'âtro, dîto di Ciæti, ch'o l'aministrâva a giustìçia.
• Repùbrica di Poistæ: pasàggio vegnûo necesâio pe caxón de l'instabilitæ do prìmmo govèrno da Repùbrica, ch'a l'êa de lóngo pêzo e che dónca a l'à portòu a ciamâ de Poistæ fêua da çitæ, de mòddo che no foîsan ligæ a-e sò lòtte polìtiche.
• Repùbrica di Capitànni do pòpolo: cangiaménto ligòu a 'n'âtra fâze d'instabilitæ caxonâ da-e lòtte tra i schieraménti di ranpìn e di mascheræ.
• Repùbrica di Dûxi a vìtta (1339-1527): o coincìdde co-o sécolo de màscimo splendô da Repùbrica, scibén ch'o l'é stæto 'n govèrno ciù outoritâio di âtri. Inte sto perîodo chi, gh'é stæto ànche 'n moménto ch'o l'à vìsto o govèrno da çitæ afidòu a-i coscì dîti "capitànni de libertæ", tra o 27 de dexénbre do 1435 e o 28 de màrso do 1436.
• Repùbrica di Dûxi a carèga bienâle (1528-1797): l'ùrtimo da stöia da Repùbrica indipendénte, inte sti ànni chi s'êa consolidòu 'na fórma de govèrno aristocràtica.

I Dûxi

Gêumo Loîgi Duràsso, ùnico dûxe da Repùbrica Lìgure.

Pe bén bén de dûxi a vìtta, a sò càrega a no l'é stæta pròpio tâ, con câxi de dûxi che són stæti adreitûa licençiæ o giórno mæximo da sò nomìna, sorviatùtto cómme consegoénsa de crîxi politìche ch'àn ribaltòu o stâto de cöse, portàndo i nêuvi elètti a de demiscioìn aspresciæ. Però l'é capitòu che 'n dûxe o foîse ciamòu a crovî tórna a carèga, ò pe 'na tèrsa ò 'na quàrta vòtta ascì, cómme governatô ò in qualitæ de "sarvatô da pâtria". Ciù che sti doî câxi chi, sàiva a dî quélli de dûxi ch'àn dæto e dimiscioìn in giornâ e quélli ch'én tornæ in carèga, gh'é stæto ànche de òcaxoìn quànde a-o duxægo gh'é stæto de sucescioìn pe parentòu, co-o pasàggio da carèga ch'o l'avegnîva da poæ a fìggio ò tra fræ, co-o govèrno da çitæ ch'o l'é stæto afidòu scìnn-a a di cardinæ ò di arçivéscovi ascì.

Inti moménti, tra quélli do duxægo a vìtta, quànde a Repùbrica a l'êa sotopòsta a-o contròllo forèsto, cómme fórma de govèrno l'é stæto adotòu pe 'n çèrto ténpo quélla de dediçioìn ò di governatorâti. Defæti, a-o pósto di dûxi, gh'é stæto bén bén de regénti pe dediçión, ch'aministrâvan a çitæ de Zêna pe cónto de quélle scignorîe che n'àivan o contròllo, cómme i Sfòrsa, i Viscónti ò i françéixi.

Inta sò stöia, a Repùbrica de Zêna o l'à avûo a sò càppo 173 dûxi in tùtto; con 34 de sti chi tra quélli co-o mandâto a vìtta e 139 con quéllo bienâle. O duxægo ciù lóngo o l'é stæto quéllo do Doménego Fregôzo, co-ina dûata de tòsto éutt'ànni tra o 13 d'agósto do 1370 e o 17 de zùgno do 1378; tra i ciù cùrti, de sôlo 'n giórno ò adreitûa de quàrche ôa, gh'é stæto in càngio quéllo de l'Antöniotto Adórno do 1378, do Federîgo da Pagànn-a do 1393, do Cleménte Promontöio do 1393 e do Batìsta Fregôzo do 1437.

Tra i nòbili ch'àn goâgnòu a càrega de dûxe pe ciù vòtte se pêu regordâ l'Antöniotto Adórno, con quàttro mandâti, o Tomâxo Fregôzo, o Ludovîco Fregôzo e o Pòulo Fregôzo, che l'àn òtegnûa pe træ vòtte. L'ùrtimo de sti chi, pe de ciù, o l'é stæto un di personàggio a tegnî into mæximo moménto a goìdda polìtica e religiôza da çitæ, scicómme o l'êa ségge dûxe che cardinâ e arçivésco de Zêna. L'Abèrgo ch'o l'é ariêscîo a-arivâ pe ciù vòtte a-o duxægo o l'é stæti quéllo di Fregôxi, con bén trézze di sò ménbri a goâgnâ a càrega de dûxe, tùtti inti ànni do duxægo a vìtta.

Into perîodo di dûxi a carèga bienâle, duòu pe tréi sécoli da-o Çinqueçénto a-o Seteçénto, gh'é stæto sôlo di câxi de ricandidatûa cómme quéllo do Pêo Duràsso, dûxe inti ànni 1685-1687 e arivòu a-o segóndo pósto inte eleçioìn do 1693 e do 1697, ò do Cézare De Frànchi, dûxe into biénio 1721-1723 e in córsa inte l'eleçión do 1734. A ògni mòddo, scibén chi-â poscibilitæ do dóggio mandâto a no l'êa do tùtto proibîa da-a rifórma de l'Andrîa Döia, inta pràtica a no l'é mâi stæta dêuviâ pe dâ o giùsto e "ciù aristocràtico" càngio tra e vàrie goìdde a-o duxægo de divèrse famìggie da nobiltæ zenéize. L'ùnico câxo stòrico de dóggio mandâto o l'é stæto quéllo do Giàcomo Màia Brìgnoe into biénio 1779-1781 e inte quéllo 1795-1797; che, pe de ciù, o l'é stæto l'ùrtimo dûxe a goidâ a Repùbrica de Zêna pe caxón da sucesîva chéita de quésta pe-e consegoénse de goære napoliòniche, ch'àn portòu a-a creaçión da coscì dîta Repùbrica Lìgure.

Zâne Françésco Brìgnoe Sâ, prìmmo "dûxe e rè de Còrsega".

Into ànni do duxægo do Zâne Françésco Brìgnoe Sâ, tra o 1635 e o 1637, s'é arivòu a 'n inportànte conpromìsso in scî tìtoli do dûxe e a sò instituçión, ch'a saiâ da quéllo moménto conosciûa inte relaçioìn internaçionâli co-a mæxima dignitæ di âtri sovrén e, dónca, co-in ràngo magiô de 'n sénplice dùcca do Sâcro Româno Inpêro. Con quéste motivaçioìn, a colònia zenéize da Còrsega a l'é stæta riconosciûa cómme 'n régno da Repùbrica de Zêna, co-o tìtolo do sò càppo de stâto ch'o l'êa dónca vegnûo quéllo de "dûxe e rè de Còrsega". St'apelatîvo chi, pigiòu pròpio a partî da-o Brìgnoe Sâ e pe tùtti i dûxi sucesîvi sôlo into perîodo do sò duxægo bienâle, o l'é restòu a-i dûxi de Zêna scìnn-a-o 1736, pe caxón da proclamaçión de l'indipendénsa do Régno de Còrsega, pe terminâ do tùtto a-i 7 de zùgno do 1746, co-o duxægo do Zâne Françésco Brìgnoe Sâ e o pasàggio de l'ecs-colònia inte moén di françéixi. Ànche inta Repùbrica Lìgure, Stâto creòu a-o pósto da Repùbrica de Zêna con l'òcupaçión françéize, o càppo do govèrno o l'àiva a carèga de dûxe (a-o mànco da l'intrâ in vigô da costituçión do 1802), òtegnûa sôlo da-o Gêumo Loîgi Duràsso, fìggio do Marçéllo Duràsso, pe l'anesción a-o Prìmmo Inpêro françéize.

Eleçión a loterîa

Da-o 1576, co-a coscì dîta rifórma do Garibétto vosciûa da l'Andrîa Döia, l'é stæto adotòu o scistêma d'eleçión bazòu in sce 'n dóggio sciortézzo. Sto scistêma chi o l'à segnòu e bâze pò-u sucesîvo zêugo do semenâio, creòu ciù ò mêno do 1630 e che, pe cónto da tradiçión, o s'é svilupòu gràçie a-a pratìca sconpartîa tra i zenéixi de scométte in sce ògni cösa, arivàndo coscì, co-o nêuvo scistêma d'eleçión da mascìma carèga de Zêna, a pontâ in scî nùmeri di rispetîvi nominæ a-i Serenìscimi Colêgi. Da quésto fæto vêgnan i 90 nùmeri do zêugo ascì: defæti, pasòu o prìmmo moménto quànde ghe n'êa 120, i candidæ a-a carèga de dûxe che pigiâvan pàrte a-o sciortézzo êan pròpio novànta.

Bibliografîa

• (IT) Sergio Bonadonna e Mario Marcenaro, Rosso Doge: i Dogi della Repubblica di Genova dal 1399 al 1797, Zêna, De Ferrari Editore, 2018, ISBN 88-71-72252-3.

Vôxe corelæ

• Dûxe

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Dûxe da Repùbrica de Zêna

Colegaménti estèrni

• (IT) Governi e governanti della Repubblica di Genova, in sce francobampi.it. URL consultòu o 4 màzzo 2024.